UVIL ZAJMI/ Pasioni për të pasur një motor, ka qenë i jashtëzakonshëm veçanërisht në vitet e socializmit, nga të rinjtë, kryesisht, por jo të gjithë e kishin mundësinë. Për gratë nuk bëhej fjalë, vetëm një grua shofere taksie në Tiranë dhe një në Elbasan kujtohen. Fund i viteve 60-të, hiqen veturat private, i lihen pak mjekëve, si dhe motorët. Disa të mbetur nga koha e luftës, të mirëmbajtura, por edhe jo. Triciklat, ato me tri rrota iu lanë vetëm reparteve ushtarake. Sa privilegj ishte të kishe një motor për kohën, kur një i tillë e dallonte e bënte më modern personin, i jepte disa avantazhe, mbi të gjitha lirinë. Si mund të siguroje një të tillë, kur një “Java” shitej në Ma-Po (Mallra Popullore)? Nga policia rrugore, si merrej patenta, furnizimi, dhe si i mirëmbanin, i siguronin pjesët e këmbimit? Cili ishte fati i atyre motorëve, janë ruajtur apo kanë humbur, janë zhdukur pa lënë gjurmë? Ku ndodhen sot ata njerëz pasionantë?
Në qytete, si Vlorë kujtohen Robert Mustafaraj, ose italiani siç e thërrisnin, inxhinier nafte edhe për Moto Guzzin e tij. I tillë edhe Bektash Cipi. Në Durrës profesor Aldo Lukaci, Milorad Jeremiq, Sal Burgjia, etj. Në Fier Vaska, të trashëguar nga i ati, në Korçë, vëllezërit Balli, Ilka me një Guz- Alce, ngjyrë të verdhë, me vëllain e tij. Në Shkodër mekaniku i apasionuar Murat Kallugjeri me një Moto Guzzi, model i vjetër i ushtrisë italiane, por në gjendje të mirë, Ragip Gjyli, Bahri Gucia, Abdulla Lika. Në Elbasan, një qytet me qejfli motorash: Bulent Bunga, Shefki Berisha, Halit Lamce, Sadik Karamuci, Skënder Gykshi Sulejman Karunja, Gim Shqerra, Fahri Berisha, Agim Olldashi (ish-futbollist), Fred Cerekja, Halit Lleshanaku. Tirana: Nga Sal Zalta, motori unikal në Tiranë e Shqipëri, te Shpëtim Xhilaga, Tuc Zyma, Rudolf Sopi, Bert Beltoja. Inxhinieri Skënder Daka me Guzzin e tij, një burrë simpatik, i mbajtur, vishej mirë, me mustakë, një aristokrat i mirëfilltë. Paraqitjen ja kompletonte “Moto Guzi”- “Alce”.
Bashkë edhe te filmi “Gjeneral gramafoni”. Prej vitesh është ndarë nga jeta. Tole Naci, edhe ky nuk jeton. Me Moto “Guzzin” e tij, 500 kubik i njohur edhe si tifoz i “17 Nëntorit”, që e ndiqte skuadrën kudo ku luante. Mbetet unikal në një episod: Finalja e dytë e Kupën e Shqipërisë, “Besa”-”17 Nëntori”, prill 1963, kërkoi kohën shtesë, por tifozët e Tiranës janë larguar me trenin e fundit atë të orës, 16.30 që ndalonte në Kavajë, pa mundur të shihnin përfundimin e ndeshjes. Ishte Tole Naci, që ka mbërritur trenin e ndaluar në stacionin e Vorës, aty i ka informuar se “17 Nëntori” fitoi kupën, dhe Bukoviku priti 3 penallti. Festë në tren. Ka ndërruar jetë pak kohë më parë edhe Beb Daliu, djali modern i Broduei-t, me “Javë-n”, tejet karizmatik kur shihej të lëvizte në Tiranë; Qemal Doda, tekniku i njohur i televizorëve, trup madh, në sintoni me “Guzzin”, Alfons Gurashi zëri i televizionit shqiptar, veçanërisht i paradave, edhe ai me një “Java”, kur qarkullonte.
SALI ZALTA ME “MOTO GUZZI-N” SPEKTAKOLAR
Ai ka qenë motori më i bukur, më i veçantë, më i rrallë jo vetëm në Tiranë, por në Shqipërinë e viteve 60-90-të. Unikal, asnjë tjetër si ai. Një kryeqytet ndalonte, mbante frymën kur në një çast, në mbrëmje do të shfaqej Sal Zalta me “Moto Guzzi”-n, duke tërhequr vëmendjen e të gjithëve që e shoqëronin, e shihnin me admirim. Madje sapo nga larg dëgjohej zhurma karakteristike, që e dallonte nga të tjerët, do të flitej:” Pa vjen, po kalon Sal Zalta me motorrin e tij”. Gjithçka i shkëlqente që shtonte më shumë kureshtjen, sepse të tillë e kishte transformuar. Por, cila është historia, si u krijua miti i atij motori? Kush ishte Sal Zalta, njeriu që riparoi benz-in e Enver Hoxhës kur u dëmtua, pas një përplasje në vitin 1972? Një qytetar kryeqytetas, me një ofiçinë pas Akademisë së Shkencave. Djali, Edmond Zalta kujton: “Banonim në Lagjen “Ali Demi”. Me profesion mekanik, llamarinist-bojaxhi, me dëshirën, pasionet e një të riu, veçanërisht për një motor. Ideja për të pasur një të tillë i lindi rreth viteve 1957-58, të cilin sa pati blerë një familje tiranase, një “Moto Guzzi” 500 kubik, origjinal e të mirëmbajtur. I pëlqente shumë bukuria, dhe gjithçka duke e krijuar vetë, nisi të bëjë ndryshime më shumë nga ana estetike, pasi grupi, telajo, amortizmi, i ruajti origjinalitetin. Çdo detaj të atij motori e ka kaluar në duart e tija, me një fantazi të paparë, nga serbatori, pastaj marmitat, nga një e bëri me katër, dhe që i shkëlqenin dhe çdo pjesë tjetër metalike ia ktheu në inoks. Vetë i sajonte, i saldonte me kallaj, dhe i bojatiste, ishte mjeshtër në kombinim ngjyrash. Në shtëpinë e vjetër, kishte një dhomë vetëm për të. Më pas i ra plani dhe i detyruar, e linte nga një i afërm apo mik, tek tjetri”-tregon Edmondi.
Por, të mirëmbaje një motor të tillë nuk ishte e lehtë, problem kishte në gjetjen e pjesëve të këmbimit, pasi riparim-shërbimi për motorë nuk funksiononte, njëkohësisht edhe dyqane për shitjen, tregtimin e pjesëve të këmbimit të tyre nuk kishte. “Kryesisht gomat, ishin të ngjashme si ato të motorëve EM 72, triciklat, që i përshtateshin dhe i gjenin me miqësi, se nuk shiteshin. Ajo që e ka ndihmuar babain, ishte se ai dilte jashtë shtetit, ku blinte, sillte vetëm pjesë për “Moto Guzzi”-n e tij”- kujton Edmondi. Pasionin e tij do ta ndiqte edhe i vëllai, Rifat Zalta, kur edhe ai do të shfaqej me një “Guzzi”, por jo aq figurant e me famë si i Salës. Ed Zalta vijon: “Babi ishte i kujdesshëm, deri edhe kur e lyente, kujtoj viti 1980, me perde në dhomë, mos të na shihte lagjja. Po kështu edhe kur lëvizte, më shumë dilte të shtunave, të dielave, kur ishte kohë e mirë. Në muzg, sa ndizeshin dritat e qytetit, dhe ai me motorin e tij, me dritat e vogla që i shkëlqenin në çdo pjesë të motorit, telajos. Para se të dilte me vinte mua 13-14 vjeçar ta pastroja, t’ia bëja gati. E prisja të vinte, dhe pasi e shihte, gjithmonë do më bënte vërejtje, duke gjetur diçka që unë kisha lënë pa kryer”.
Por, i biri ka një detaj, të cilin dëshiron ta rrëfejë: “Babi, fillimisht shkonte në varreza, te i ati. Kur më merrte edhe mua, në kthim më linte te Shkolla e Bashkuar ku banonim në atë kohë. Nuk dilte në Tiranë pa kaluar na varreza. Pa njeri mbrapa, i vetëm, ashtu i pëlqente. Në rrethe u bllokonte rruga kur shkonte. E ndalonin për ta parë nga afër, habiteshin, e pyesnin pa fund”. Por, jo vetëm për motorin spektakolar që kishte krijuar, Sal Zalta do bëhej i njohur edhe për moment të veçantë: Më 1972, benzi i Enverit u përplas, dëmtua, dhe për riparimin e tij, u kërkua një specialist. Ishte mjeshtri Sal Zalta, që iu besua gjithçka. “E dërguan në Gjermani të zgjidhte bojën e duhur, pasi këtu nuk gjendej ajo cilësi. U kthye, dhe pasi drejtoi llamarinat, e leu, e përfundoi, ishte një punë tejet cilësore”- thotë Edi. Tejet korrekt, policia do e ndalonte shumë pak, edhe nga fama, që morri pasi riparoi benzin e Enver Hoxhës. Por, problem Sal Zalta do të krijonte më buritë: “Zhurmë, luftë e madhe u krijuar për buritë që ai i montoi në motor. Me melodinë e njohur, La cucaracha”, u kthye deri në shqetësim të madh për policinë rrugore. U njoftua ministria, deri edhe shteti”-rrëfen Edmondi. Babai u nda papritur nga jeta, në vitin 2001, në moshën 67 vjeçare, pas një infarkti. Gjithçka që la, është e ruajtur nga familja”. Motori ka mbetur i pandryshuar, ndonëse patenta historike e Sal Zaltës, nuk është në arkivin e tij. “Kjo për faktin se kur duhej bërë ndryshimi i targave, nga katër në tre numra, më kërkuan ta dorëzoja në inspektorat, librezën e qarkullimit të motorit, atë me targën 0062 TR. Para se të dal me morrin e tij, edhe unë shkoj në varreza, respektoj atë ritual, siç vepronte ai”-tregon Edi. Edhe sot, kujtohet me shumë nostalgji nga breza, gjenerata: “Motori i Sal Zalës apo Sal Zalta me motorin e tij”. Madje Edi do të shtojë: “Kur lëviz, e njohin, më pyesin: Motori i Salës është?”
SHPËTIM XHILAGA: “MOTORIN IA BLEVA NAMIK HOTIT”
Shpëtim Xhilaga, me profesion mësues i edukimit fizik, një nga djemtë elegantë të Tiranës, njohur edhe si pasionant motori. “Pas heqjes së automjeteve privatë, shteti lejoi të mbaje një motor privat. Kishte disa të mbetura nga lufta, Ifa, tricikla, Moto Guzzi”- thotë. Ndërsa për motorin e tij tregon: “Mund të ketë qenë viti 1967, një miku im Pirro Misja, më rekomandoi familjen e Namik Hotit. Shkuam e takuam Namikun, që kishte një Moto Guzzi, 500 kubik, por që i mungonin pjesë. 40 mijë lekë ia kam blerë. Targën 0412 Tr, shkova në Berat, aty ja nxora”. Dy vjet është marrë Xhilaga me atë motor. Për pjesët e këmbimit, kujton: “Nga ato pak pjesë origjinale që kishte, trupin, telajon, të tjerat të sajuara, përshtatura, të gjetura me shoqëri, apo të falura nga dikush. Në Uzinën Traktori, miq, shokë, që punonin aty më kanë ndihmuar duke realizuar në mënyrë klandestine çfarë duhej për motorët tanë. Por si shihej, trajtohej nga shteti, lagjja, organizata e partisë, në qendra pune, kudo dhe si konsideroheshin qejflinjtë e motorëve në ato vite?
Xhilaga rrëfen: “Konsiderohej si një mjet luksi, si një sfidë për sistemin. Nga familjet e Bllokut, qeveritarë, e dëshironin, por nuk e kishin mundësinë. Në shkollë nuk shkoja me motor. E përdorja gjatë ditës, dhe kur dilja në mbrëmje. Për në Durrës, periudhën e plazhit”. Motorët riparoheshin privatisht në shtëpia, ose i çonim në ofiçinat shtetërore, fshehurazi te miqtë mekanikë. Nuk kishte dyqane me pjesë këmbimi për to. “Java”, në përgjithësi ishin motorë shtetërorë. I jepeshin agronomëve, veterinerëve, inxhinierëve, zyrtarëve të dikastereve, Komiteteve Ekzekutive që i duhet të shkonin, të kontrollonin punën në terren. Kujtoj se 2 “Moto Guzzi” 700 kubikë përdorte Parku i Delegacioneve, që shoqëronin udhëheqësit e huaj, kur vinin në Tiranë, si Krushovi, Cu En En Lain, Sihanukun, etj. Edhe Policia rrugore përdorte “Moto Guzzi” me atë kubik. Trafiku nuk ishte intensiv si sot. Nuk përdornim kaska, por një veshje pak të veçantë, në përshtatje me motorët që kishin një limit deri në 160/km. Imitonim Xhiakomo Agostinin pilotin italian, kampion bote në vitet ’70-të. Nga filmat e Hollivudit, shihnim aktorët amerikanë, si Stive MekKuin. Motorrin tim, pas viteve 90-të ja shita një fshatari, të cilit ja kam kërkuar t’ia riblej por nuk më jep”- e mbyll Xhilaga.
******
“Me çfarë vini në punë…”, urdhri i Mehmetit në ’66-ën për ndalimin e makinave private
Djali i Besim Zymës, mjekut shumë të njohur otorino-laringolog në Tiranën e viteve ‘60’-70-të. Me emrin Shemi, por Tuci, kështu është thirrur, njohur, nga miq, shokë, klientë, të afërm. I tillë ka mbetur edhe sot.
I diplomuar stomatolog, për shumë vite ka punuar në Shupal në një fshat në periferi të Tiranës lindore. Por i njohur edhe si një ndër pasionantët pa limite për motorë.
Z. Tuci, familja juaj ka një ngjarje tejet dramatike?
Në vitin 1961, vëllai, në ditën e lindjes, 18-vjeç pas një aksidenti me motor në Vorë, humbi jetën. Pas kësaj fatkeqësie, në familje nuk flitej për motorë. Vite më vonë, i rritur, mora një “Kabri” italian e ngjashme me një “Vespa”, 50 kubik e përdorja pa patentë, si biçikletë.
Ka një debat, pastaj një urdhër të Mehmet Shehut?
Punoja në Kombinatin e Tekstilit-Stalin, teknik në Laboratorin e Radios. Në 1966 erdhi Mehmet Shehu, mblodhi gjithë kombinatin, për probleme ekonomike. “Me çfarë vjen ti në punë”,- pyeti një punëtor. “Me makinën time”, – i tha ai. Ku e merr benzinën, po gomat, pjesët e këmbimit, pati debate. Nuk ka magazina, dyqane për të shitur, pra ju vidhni shtetin. Do të ndalohen makinat private. Ata që kishin nisën t’i mbanin të mbyllura në shtëpi. Hoqën edhe triciklat se janë me tre rrota. U lanë vetëm motorët, për faktin se shiteshin në dyqane, Ma-Po, të markave “Java” apo “Cexeta” prodhim cek.
Si ju lindi ideja për një motor?
Fundi i 1969-tës ka qenë, isha student, shkak për të marrë një motor të madh u bë një shoku im komshi, që nuk jeton, Nehat. Bëhej fjalë për një motor që i kishte mbetur nga ushtarët, ndodhej në ambasadën italiane, e kishin lënë aty për ta çmontuar. Guz 500 kubik, prodhim i 1939 -s, model Alce, tip i prapambetur, por ai e mbante në gjendje të mirë. Ja kërkova, me pretendimin se më duhet për të shkuar në punë dhe 90 mijë lekë e kam blerë.
Kërkohet angazhim i madh, për ta bërë të funksionojë?
M’u desh ta rinovoja komplet sistemin pasi vetëm bilancierët, kollodokun dhe bjellën i kishte origjinale. Punoja në uzina, deri në Metalurgjikun në Elbasan kam shkuar. Aty saldoja, i ndërrova karterat, gjithçka e derdhur në alumin. Me ingranazhe shqiptare, freksionin, këtu i kam bërë. I ndërrova me disqe, i vura EM 72 kromi kineze të bukura, parafangat ishin kalbur i zëvendësova me të Ifës. Shalën i vura një dopio, se e vetja ishte teke. Edhe serbatorin ia ndryshova. Duke e imituar një model të Guzzit të vitit 56-tës, dhe nga “Made Italia” e ktheva në “Made Albania”.
Reagon babai, doktor Zyma, cili ishte shqetësimi i tij?
Nuk donte që unë të kisha një motor të tillë, nga frika se mos vritesha, pasi një djalë e kishte humbur jetën nga motori. Kur më pa me Guzin, më bëri fjalë. Hiq dorë nga motori më tha, të jap makinën, një “Moskvic” duke e bërë në emrin tim. Ruaj gjithë dokumentacionin, me shkrimin, vulat, librezat e benzinës, vajit, të asaj kohe, gjë e bukur kur i sheh. Debatoja, e kam qe e kam “Kabri-n”, pse të mos e përdor edhe tjetrin. Babai bisedoi me policisë që të më ndalonin, kur të më shihnin me Guzzi-n.
Jeni emëruar stomatolog, në periferi të Tiranës, si e kujtoni?
Shkoja e vija çdo ditë në Shupal pranë Malit të Dajtit, një vend për të internuar, 13 km nga Tirana, ku punoja si stomatolog. U ndërrua kryetari i pushtetit, erdhi një tjetër nga Tirana, që kishte bërë stazhin e partisë atje. Ai vuri rregull që në orën tetë të isha në punë. Ndërtuan edhe një pallat për kuadrot ata që punonin aty, të banonin aty. Rruga e keqe, e hapur duke çarë shkëmbinj, mezi kalonin automjetet e mëdha. Shihje barkun e kamionit, kur ngjiteshe në kodër makina sipër, ti poshtë saj, sa herë më kanë dëmtuar motorin. Shi, dëborë, shumë aksidente, unë ecja shpejt, u bë problem. Policia vendosi qëllimisht një tabelë “Ndalim kalimi për motorë”. Bëhej fjalë për mua, se vetëm unë kaloja në atë rrugë me motor. Vunë edhe një polic rrugor roje.
Cilat ishin raportet me policinë rrugore?
Policia më njihte, më respektonte i vetmi që m’u qep e më gjëmonte ishte Flatun Kumbulla. Unë kam kapur babën tim jo ty, më thoshte. Kisha Guzin për riparim, prishej shpesh nga rruga në Shupal. Adrian Qereshniku, inxhinier në UEM-Durrës, shteti i kishte dhënë motor, “Java” të ri. Ai nuk e përdorte, dhe duke qarë më të hallin, merre motorin tim më thotë. I vendosja baltë te targa që të mos dukej “DR”. Te Selvia, më ndalon Flatuni, ku e ka marrë më pyet. Eja me mua në rajon, vuri dorën te targa për ta hequr. Ai para, unë mbara, te kthesa e Kinema “17 Nëntorit, unë devijova, ai hapi alarmin, u vu në ndjekje, por, pa mundur të më kapë.
Ky person bëhet pengesë, ju vihet në ndjekje?
“Javë”-n e mbajta 6 muaj, se shkoja në Shupal, deri sa u rregullua i imi. Flatuni më priste rrugës së Dajtit. Më ndaloi, morri dokumentet. Në zyrën e inspektoratit, shef ishte Emin Bërmema, njeri tejet pozitiv. I pata bërë dhëmbët, gjithmonë më falënderonte. Ndërkohë, për Ardianin, në UEM u bë problem motori. Ndërhyri Emini, që na riktheu dokumentet, por çelësat i kishte Flatuni. E kemi ndezur duke bashkuar fijet.
Realizoni, një shpikje që mbetet unikale?
Shumë shok, kam pasur Rodolf-Dolf-Sopin, edhe ai me “Guzzi 500”, dhe Bert Beltojën. I ndihmonte Koço Vasili, një mekanik i vjetër, ndërsa unë kisha një komshi, Lato Bimin, që më këshillonte për çdo defekt. Ndërkohë motorin e transformova edhe në tricikël. Bleva një kosh gjerman shumë të bukur IFE, i vetmi në Shqipëri në formë fizarmonikë përpara, se koshat e tjerë ishin me majë. I vura të gjitha pajisjet, që të merrja familjen. E montoja, çmontoja. Në 1998, pasi u ktheva nga jashtë shtetit nuk e gjeta, ma kishin vjedhur në oborrin e shtëpisë.
Ka një aventurë që lidhet me një histori tuajën?
Njihesha me fëmijët e personaliteteve, kisha miqësi. Debatonim, jo i ngjit jo nuk i ngjit me motor shkallët e fakultetit. Te Medreseja e pata provuar. Një ditë jam ngjitur lart deri në dekanat, te godina kryesore ulërinte motori, me të dhe Universiteti. Ka mbetur në histori. Apo kur me motor bëja disa herë rrethin si një kompast.
Kishte konkurrencë?
Përkundrazi, qejflinjtë e motorëve njiheshin, kishin simpatizantë, admirues, takoheshim, qëndronim te “Peza”. Vitet ’70 kanë qenë, u mblodhëm rreth 20 vetë, mëngjes, u nismë për në Shkodër. Shkuam për t’i “shitur mend” shkodranëve. Kur u futëm në qytet, buritë tona, krijuan zhurmë, u mblodhën qytetarë, miqtë, që kishim atje.
Si kryhej furnizimi me karburant?
Dhjete lekë litri kushtonte, e blinim. Më vonë u bë më tollona, të njëjta me automjetet e shtetit dhe shoferët e tyre na i jepnin, falnin. Unë i bëja shërbim i rregulloja dhëmbët, dhe siç e ka zakon shqiptari, në vend të një kafeje, shoferi më ofronte tollona. Unë, një tjetër, u hap, u bë masive, e morri vesh shteti. Për motorët private, benzinën e bëri me ngjyrë, pra lëngun nga të bardhë të kuq. Po të kapte policia, hape benzinë të urdhëronte, të merrnin motorin, apo të gjobisnin nëse e kishe të bardhë. Shkonim në Kashar, ku shitej benzina me bojë, punonte një mik i yni, Dor Damani, regjistronim, sa litra ke marrë, me firmë e vulë.
Cilat ishin markat e motorëve që qarkullonin në Shqipëri?
“Moto Guzzi” kryesisht, “Girelli”, “Java” 150 kubikë, këto prodhime lindore të shitura në dyqanet e Tiranës, 54 mijë lekë. Ndërsa “Vespa”, kanë pasur ata që kishin familjarë apo të afërm në Itali.
Z. Zyma, jeni edhe në filmat e Kinostudios “Shqipëria e Re”
Në një film të Pirro Milkanit, më vunë një vajzë mbrapa, një rol ku duhet të rrëzohesha me të, por pa e dëmtuar. Por, kur u rrëzova, ajo u dogj, se ishte nxehur marmita. Milkani më merrte gjithmonë në filmat e tij. Një tjetër film me Kujtim Çashkun, i veshur si ushtarak italian, me motor, duke u futur në një rrugicë të Pazarit të Ri. Moto Guzzin nuk e kam më, nuk e ruajta, pata frikë se do e përdornin djemtë, ia shita një të njohuri, njeri i mirë, merret me të.
Leave a Reply